Homiliya para sa Huwebes sa Ikatlong Linggo ng Kuwaresma, Ika-7 ng Marso, Lk 11:14-23
Pinagaling daw ni Hesus ang isang pipi kaya nakapagsalita ito. Ang dating walang imik ngayon ay nagkaroon ng tinig. Ano ang reaksyon ng iba? Trabaho daw ng dimonyo ang pagpapagaling na ginawa niya.
Madalas pa ring mangyari ang ganyan kahit sa panahon natin. Noong kasagsagan ng EJK, marami ding nabulag, napipi at nabingi—walang nakita, walang narinig, walang masabi. Kahit alam nila na hindi totoong nanlaban ang mga tinokhang diumano na “drug suspect”, na pinatay talaga sila nang walang kalaban-laban. Sa lugar na dikit-dikit ang mga bahay maraming nakakakita, nakakarinig. Maraming witness na nakakasaksi sa mga pangyayari. Pero bakit sila tumahimik? Siyempre naman, sino ba’ng hindi matatakot na baka balikan sila? Baka pamilya nila ang pag-initan? Pag di na makita ng tao ang pagkakaiba ng tama at mali. Pag nanatiling neutral o ayaw pumanig ng tao sa labanan ng mabuti at masama, alin ang mananalo sa labanan? Natural, edi ang masama. Kaya ang pananatiling neutral sa labanan ng tama at mali ay katumbas na rin ng pagpanig sa masama.
Ito ang ibig sabihin ni Hesus sa salitang, “Ang hindi panig sa akin ay laban sa akin; ang hindi ko kasamang nagtitipon ay kasamang nagkakalat.” Tinawag ito ni San Ignacio de Loyola na digmaan ng dalawang bandila: the battle between two standards—ang bandila ni Kristo at bandila ni Satanas.
Sa unang pagbasa, ipina-paalala ng awtor kung ano ang kailangan kung ibig natin na manalo sa labanan: makinig daw sa tinig ng Diyos. Ang mga labanan sa buhay ng tao, madalas ay parang larong hampas-palayok (hit the pot). Ang challenge ay kung paano ka makakalapit sa palayok at makakahampas dito habang nakapiring ang iyong mga mata. Maraming boses na sumisigaw sa paligid mo, nakakalito; ang iba sa kanila kusa kang inilalayo sa palayok, kasi hindi naman ikaw kundi ang anak nila ang gusto nilang papanalunin. Ang sikreto, kung ibig mong manalo sa laro ay makinig nang mabuti sa isang tinig lamang, kilalanin mabuti ang boses na ito—boses ng kaibigan, kapatid o ng tatay. Alin sa mga tinig na sumisigaw ang dapat pakinggan, alin ang maglalayo sa iyo sa palayok, at alin ang gagabay sa iyo patungo sa palayok?
Napagaling ni Hesus ang pipi; nabigyang boses ang dating tahimik. Obvious ba kung bakit hindi lahat matutuwa at mayroong magsasabing trabaho ng dimonyo ang ginagawa niya? Pwede talagang pareho lang ang tinitingnan pero iba ang nakikita ng tao. Ang mabuti sa paningin ng ilan ay masama sa paningin ng iba. Ang trabaho ng Diyos para sa ilan ay mukhang trabaho ni Satanas para sa iba, lalo na doon sa mga hindi marunong kumilatis. Sa unang pagbasa, binabatikos ng manunulat ang bayang matagal nang pinalaya sa Egipto pero ugaling alipin pa rin. Kaya nga sa panahon natin, sa social media, ang kasinungalingan ay naipapalaganap bilang katotohanan. Hindi naman lahat marunong kumilala sa pagkakaiba ng information sa disinformation.
Sabi ng Salmo 95, “Kung sa araw na ito ay marinig ninyo ang tinig ng Panginoon, huwag sanang manatiling matigas ang inyong mga puso katulad ng inyong mga ninuno nang sila’y nasa disyerto pa, nang ako’y hamunin at udyukin nila. Matagal kong binatá ang bayang ito, lumilihis ang kanilang mga puso, hindi alam ang aking mga landas, kaya’t sa galit ko’y aking naisumpa, “Hindi sila makapapasok sa aking pahinga. Hindi sila mapapayapa.”
Homily for Wed of the Third Week of Lent, 6 March 2024, Mt 5:17-19
May nakilala akong isang app developer. May binabalak daw siyang gawin na kakaibang app, idodonate daw niya sa Catholic Church if we are interested: “Online Confession App”. Gagawin daw niyang user-friendly. Automatic daw, magla-log-in lang ang penitent at may pipindutin siya na introductory rite: “Bless me Father for I have sinned” at lilitaw ang options—kung kailan ang last confession ng penitent: blank day/s, blank week/s, blank month/s or blank year/s ago. Ita-type lang sa box ang number. Pagkatapos, lilitaw daw ang ten commandments at ang checklist of sins related to each one. Halimbawa: commandment number 7, “Thou shalt not steal. “ Pagclick mo daw nito may list na agad ng mga bagay na posibleng ninakaw mo with a click box to check per item. Pagka-submit ng list of sins, may prompt na magsasabing “Please wait for corresponding penance/s.” Tapos, press ok if willing to comply with the recommended penances. Then press print button para lumabas ang print-out ng mga kasalanang naikumpisal at corresponding penances para di mo malimutan. Habang hinihintay ang print-out lilitaw sa screen ang “act of contrition”. Pagkatapos, ibibigay na daw ng pari ang absolution. Tapos daw ang kumpisal in a few seconds, tipid pa sa oras. Haha. Nice idea but, no, thanks.
I have nothing against the idea of making things easy for people in the digital space, but I doubt if we will ever allow confession to be done that way. Haha. Why? Because it reduces the faith into a set of do’s and dont’s or a set of rules and regulations to be followed with a corresponding act of penance for each violation.
Today’s Gospel makes me think that Jesus may have given people in his time the impression that because of his liberal interpretation of the Law and the Prophets, he was already abolishing the Scriptures and the ten commandments. He says, no. On the contrary, he says he is trying to fulfill them. He may have had in mind our first reading today from chapter 4 of the Book of Deuteronomy, where the writer says his people will be regarded as “wise and intelligent” because of their intimate relationship with their God. He asks, “Is there a nation on earth whose God is as near to them as Yahweh is to Israel?”
I have mentioned on many occasions that I prefer to refer to the Ten Commandments as “Ten Commitments”—“sampung kasunduan” rather than “kautusan”. Why? Because they are meaningless unless they are understood in the context of a covenant relationship. That is why the first commandment is supposed to sum up the rest of the nine—you take to heart these norms of behavior because “the Lord is your God and you are his people.”
In the context of that covenant relationship, more important that writing the commandments on stone tablets or on a scroll is taking them to heart. That is why Jesus summarized the ten into just two: love of God above all, and love of neighbor as oneself. Without love, all our religious observances will mean nothing.
Homily for Tuesday of the Third Week of Lent, Mt 18:21-35
Today’s Gospel reminds me of the old version of the Lord’s Prayer. I am referring in particular to that part in the prayer that says “And forgive us our sins as we forgive those who sin against us.” The old version says, “And forgive us our debts as we forgive our debtors.” In Tagalog, “Patawarin mo ang aming mga utang, gaya ng pagpapatawad namin sa nagkakautang sa amin.”
The line establishes the important connection between asking to be be forgiven and being forgiving. Ano ang karapatan kong humingi ng tawad kung ako mismo hindi ako marunong magpatawad? What right do I have to seek forgiveness if I myself am so unforgiving?
In the Gospel, Jesus elaborates on this idea by telling his audience a parable about an unforgiving servant. He had been forgiven the huge amount of money that he owed his master. And yet, when a fellow servant of his who owed him much less asked for some consideration—he responded by demanding an immediate repayment from him and having him imprisoned when he could not immediately pay back what he owed. Listen to what the master said to him, “You wicked servant! I forgave you your entire debt because you begged me to. Should you not have had pity on your fellow servant as I had pity on you?” If I were to translate this into Tagalog, instead of saying “Napakasama mong katulong!” I would probably have used the Tagalog expression “Napaka-walang utang-na-loob mong katulong! Pinatawad kita dahil nagmakaawa ka. Hindi ka ba dapat naawa at nagpatawad sa iyong kapwa kung paanong kinaawaan kita at pinatawad?”
It’s very interesting how, in Tagalog, we switch from the literal to the figurative sense of indebtedness by just adding the word “loob” to the word “utang”. From a literal UTANG to a figurative UTANG NA LOOB—a spiritual form of indebtedness that is unfortunately watered down by the English expression “Debt of gratitude.” Utang na loob for us is more than a debt of gratitude.
The simplest way of putting it is: “Why should I expect to be forgiven if I myself choose to be so unforgiving?” This must be what Jesus meant when he said, “The measure with which you measure will be measured out to you.” The Lord is not asking to be repaid for the debts we owe him. What he expects of us is the capacity to pay it forward.
Homily for Friday of the 2nd Week of Lent, 1 March 2024, Mt 21:33-43, 45-46
Today’s Gospel reading reminds me of that story in the 2nd book of Samuel chapter 11 about the sin of David. Remember that passage about David having an affair with Bathsheba, the wife of his soldier Uriah? How he sent his soldier to the battlefield and had him positioned in the frontlines so that he would die in battle and David could take Bathsheba home as his wife? What was he thinking? That that was the end of the story? That nobody knew about it? Well, the story continues in chapter 12. There we are told how the prophet Nathan would drop by the palace for a casual visit and engage the King in a casual conversation. He would tell him a story about two men—one, a rich man who had flocks and herds of great numbers, and a poor farmer who had a little lamb, which he treasured as his only possession. The prophet would tell David how the rich man prepared a lamb as a meal for his visitor. And how, instead of taking from his own flocks and herds, he took the poor man’s little lamb, had it slaughtered and served at his table?
The author then tells us how King David reacted with rage at the prophet’s story and blurted out that that rich man was cruel and deserved to die. Then the prophet looked into his eyes and, pointing at him, said, “You are the man!”
In the Gospel, Jesus is also telling a story a landowner who entrusted his vineyard to his tenant farmers. He is addressing it as a parable to the chief priests and the elders of the people—the ones who would later have him crucified. He tells them how the tenant farmers not only refused to give the landowner his share of the harvest to the servants whom he had sent. How they seized his servants, beat them up and killed some of them. And how the landowner eventually decided to send his own son thinking they would respect him, how they also beat him up, dragged him out of the vineyard and killed him. Following the prophet Nathan’s style, Jesus shifts to an interactive mode and asks his audience, “What should be done to those cruel and wretched servants?” They answer in unison, “They should die!” The only difference here is, Jesus does not even say, “You are those tenants!” But at the end of the story, Matthew tells us they realized that “he was speaking about them.”
Have you ever attended Mass and, while listening to the homily, suddenly felt like God was addressing you personally and bringing you to a realization or a change of heart? The charismatics have a word for it—you feel “convicted”. There is a saying goes, “When you point an accusing finger at someone, do not forget that three others are pointing at you.” Perhaps, that is why Jesus said, “Do not judge and you will not be judged.” And “The measure with which you measure will be measured out to you.”
I think, of all Popes who have ever led the Roman Catholic Church, it’s Pope Francis who has brought across this same message most strongly especially to people who have a tendency to be judgmental towards others. People who are quick at labeling others, like those in irregular marital situations, as sinners. People who think of the Church as an exclusive company of the righteous. On many occasions, he has reminded people that the best antidote to the tendency to self-righteousness is the reminder that we are all sinners. There is one line in Psalm 130 that expresses this beautifully, the third verse which says, “If you O Lord should keep a record of all our sins, who can stand?”
Homiliya para sa Huwebes sa Ikalawang Linggo ng Kuwaresma, 29 Pebrero 2024, Lukas 16:19-31
“Bangungot” ang tawag natin sa masamang panaginip. “Nightmare” sa English. Parang bangungot ang dating ng kuwento ng mayaman sa ebanghelyo. Sorry, wala siyang pangalan. Obvious ang “bias” ng awtor—ang may pangalan sa kuwento ay ang mahirap, ang busabos na pulubi—si Lazaro, kapangalan pa ng best friend ni Jesus na namatay at muling nabuhay.
Balik tayo sa masamang panaginip na mukhang mayroon namang mabuting epekto. Noong buhay pa siya, hindi niya napapansin si Lazaro. Aba ngayon nakita na niya ito, nasa kandungan daw ni Abraham. Ayon sa kuwento, matagal na raw na nakapwesto sa may pintuan ng bahay ng mayaman itong si Lazaro—namamalimos, isang “patay-gutom”. Ang galing naman ng Filipino, ano, may bokabularyo tayo para sa mga taong walang sapat ba makakain. Ang hinihintay lang nuya ay mga mumo na nahuhulog mula sa mesa ng mayaman. Pamatid uhaw ang tawag sa isang lagok ng tubig. Pamatay gutom naman pag gusto lang malamnan nang konti ang tiyan. Kaya siguro pataygutom ang tawag sa mga tulad niya. Pero kahit mumo daw na pamatid gutom hindi niya maabot. Nauunahan pa siya ng mga aso. Siguro may security guard sa may gate ng mayaman, kaya kahit abot-kamay lang si Lazaro, hindi siya nakikita ng mayaman, hindi rin siya siya naririnig. Malapit man, malayo rin. Ganyan naman talaga ang sitwasyon ng mga dukha sa ating lipunan di ba—para bang invisible sila. Hindi talaga nakikita ang mga pagdurusa nila; hindi naririnig ang mga hinaing nila kung hahayaan nating manatili ang malalaking mga agwat sa mga pagitan natin, ang malalalim na bangin na hindi na hindi nila matawid.
May dalawang suggestions ang mayaman sa tulong na pwedeng ibigay ni Tatay Abraham sa kanya. Una, pag-utusan daw si Lazaro na tumawid sa bangin sa pagitan ng kinalalagyan ni Abraham at ang kinalalagyan niyang sitwasyon ng pagdurusa. Ang sagot sa kanya: “Sorry hindi pwede, walang tulay.” Second suggestion, pag-utusan na lang daw si Lazaro na tumawid sa bangin sa pagitan ng langit at lupa para pagsabihan ang lima niyang kapatid at nang hindi rin sila mauwi sa sitwasyon ng pagdurusa. Ang sagot ko: “Di ba may tulay na? Di nga ba nakita pa ng ninuno nila na si Jacob ang tulay na ito sa kanyang panaginip? Isang hagdan sa pagitan ng langit at lupa at mga anghel na umaakyat at bumababa? Iyon nga ang misyon nina Moises at mga Propeta, di ba?” Kaya sinabi ni Abraham, “Nandiyan na sina Moises at mga propeta para mapagsabihan sila.” Pero parang alam ng mayaman na hindi sila pakikinggan ng mga kapatid niya. Bakit? Kasi, siya nga mismo hindi rin niya sila pinakinggan kaya siya napariwara. Kaya humirit pa siya, “Baka daw sakali kung tatawid mula sa mga patay itong si Lazaro at babalik sa piling ng mga buhay, baka pakikinggan siya.” Sorry pa rin ang sagot ni tatay Abraham.
Pero heto ang good news—ang nagkukuwento mismo, pagbibigyan siya. Hindi lang si Lazaro ang babalik mula sa mga patay, kundi siya mismo—pakikinggan ba natin siya? Baka hearing aid ang kailangan natin para luminaw ang pandinig natin; o baka salamin para luminaw ang paningin natin. Para marinig at makita natin ang kapwa, para mailigtas tayo sa buhay na walang saysay at layunin, para hanguin tayo sa buhay na walang pakialam at malasakit sa iba, buhay na walang alam kundi pagpapasasa, buhay na walang pinaglalaanan kundi sarili lamang, buhay na parang ipa, parang palay na walang laman, walang pag-asang tumubong muli pag nahulog at namatay.
Pag binabangungot daw tayo, parang abot-kamay lang ang kaligtasan pero di natin maabot. Kahit magsisigaw ka walang makaririnig. Pag ganoon daw, kumalma lang at magdasal na kurutin ka ng anghel. Pag naramdaman mo ang kurot niya, maigagalaw mo na ang daliri mo at magigising ka na. Ibig sabihin tapos na ang masamang panaginip, pwede na muling bumangon mula sa bangungot.
Homily for Wednesday of the Second Week of Lent, 28 February 2024, Mt 20:17-28
The two disciples in today’s Gospel remind me of that dancing girl in the story of the beheading of John the Baptist. Remember that scene when the drunken governor of Gailee, Herod Antipas, after being so pleased with the girl’s dance performance, told her to make any wish, promising to give her even half of his kingdom?We are told that the girl went to her mother and asked, “What should I ask for?” She went back to the king afterwards, and as instructed by the mother, asked for the head of John the Baptist. Herod Antipas regretted that he had made a promise but he kept the promise anyway. I wonder if the girl herself was happy that her wish had been granted. (Mark 6:17-29)
In today’s Gospel, it’s the mother who is telling Jesus what her two sons, James and John, wish for. And Jesus directs his answer to the two disciples: “You do not know what you are asking for.” (v.20)
I wonder how often God feels like telling us the same thing when we make all sorts of petitions to him. Sometimes, when our requests are not granted, some of us are even tempted to resent it and doubt if God is listening at all to their prayers. I remember that scene in the movie Tanging Yaman when the character of Gloria Romero was praying inside the Church and her grand-daughter interrupted her prayer and asked, “Grandma, does God listen to all our prayers?” The grandma’s answer was, “Oh yes, he does, but he does not always grant them the way we ask him to.”
There is a passage where Jesus says, “Your Father knows what you need even before you ask him.” (Mt 6:8) And yet he still encourages his disciples to ask, to seek, and to knock. And in another passage, he says, “What father will grant his son a snake if he asks for a fish, or a scorpion if he asks for an egg?”(Lk 11:11-12) Let’s say you are the father and your son who just spoke to you about getting bullied in school asks you for a gun as a birthday gift for him? Will you give it to him?
There is a saying in English, “Careful what you wish for, because you just might get it.” James and John were asking to be positioned—one at the right and the other at the left, just when he was foretelling his passion and death on the cross. Would they have asked for it if they had known that it meant taking the place of the two thieves who were to be crucified beside him at calvary?
In the Book of KIngs, there is a story about King Solomon being told by God to make a wish. (1 Kgs 3:5) When he expressed his wish, God commended him because he did not ask for wealth or power or revenge against his enemies. What he wished instead was for “wisdom and a discerning heart” (1 Kgs 3:12). In short, his wish was, “Lord, teach me how to wish properly.”
Next time we pray, instead of carrying a wish list, perhaps we can just say, “Lord, teach me to desire the things that will truly give glory to your name.” Or, “Lord, teach me to desire only your will.” Isn’t that what Jesus taught us to say in the Lord’s Prayer: “Thy will be done.” (Mt. 6:10) It’s supposed to be the summary of all prayers. In the narrative about the agony of Jesus in the Garden of Gethsemane, we are told that in his moment of doubt and weakness he felt like backing out. He actually expressed it in prayer, “Take this cup away from me.” And yet, in the end, he said, “Not my will, but only your will be done.” (Lk 22:42)
Naisip na ba ninyo, kung hindi naganap ang EDSA PPR, ano na kaya ang nangyari sa ating bayan mula sa araw na iyon ng Feb 25, 1986? Kung walang mga milyong tao na pumagitna sa mga armadong puwersa ng gubyerno at puwersa ng mga nagrebelde, baka umagos nang husto ang dugo sa EDSA. O kung nanalo man ang mga rebeldeng sundalo, baka military junta ang ibinunga. Baka hindi na nanumbalik ang civilian supremacy over the military. Baka walang katapusang civil war ang kinahinatnan natin, katulad ng sa bansang Myanmar.
Ang ganda ng timing ng pyesta ng EDSA Shrine sa taon na ito ng 2024: second Sunday of Lent, at ang Gospel reading ay ang Transfiguration story ayon kay St Mark. Kaya ang homily na ito ay tungkol sa EDSA People Power Revolution bilang makasaysayang karanasan ng “Pagbabagong Anyo ng Bayang Filipino,” at kung bakit mahalaga na ito’y ating balik-tanawin, sariwain at pagnilayan.
Sa ating first reading, nagtayo daw ng altar si Abraham para pag-alayan ng anak niyang si Isaac, sa paniwalang iyon ang hinihingi ng Diyos. Salamat na lang at pagsubok lang pala, at pinigilan siya ng Diyos sa huling sandali. Di ba’t ang dami pa ring mga bansa sa daigdig na nasa giyera, at ang patuloy na isinasakripisyo nila ay ang buhay ng kanilang mga anak sa mga altar ng karahasan at digmaan? Delikado pala ang mga altar; baka magkamali tayo ng iaalay. Magandang itanong sa sarili: “Ano kaya ang mga sakripisyong inihahandog natin sa Diyos sa mga altar ng bayan sa sandaling ito ng kasaysayan, na baka hindi naman niya hinihingi sa atin, o baka hindi niya ikinatutuwa?”
Dahil napakatinding karanasan ang pinagdaanan ng ating bayan sa lugar na ito 38 years ago noong a-22 hanggang a-25 ng Pebrero 1986, minabuti ng yumaong Jaime Cardinal Sin na itayo ang dambanang ito bilang Archdiocesan Shrine of our Lady of Peace. Sa araw na ito pagnilayan natin bilang isang bayan kung anong klaseng handog ang kalugod-lugod sa Diyos na dapat ialay sa altar ng Dambanang ito.
Sa Bibliya maraming kuwento tungkol sa mga lugar na tinayuan ng dambana o altar bilang paggunita sa mga dakilang sandali sa kanilang kasaysayan. Halimbawa ay ang kuwento sa Genesis 28 tungkol kay Jacob. Napadpad daw siya sa isang lugar kung saan siya nakatulog at nanaginip. Nakita daw niya sa kanyang panaginip ang isang hagdan na nagdurugtong sa langit at lupa. Sa magkabilang panig daw ng hagdan ay may nakita rin siyang mga anghel na umaakyat at bumababa, at ang Diyos mismo na nasa may paanan ng hagdan, nakatayo sa tabi ni Jacob. Nang magising siya, minarkahan daw niya ang lugar na iyon bilang isang sagradong pook at tinawag niyang BETHEL, isang entrada patungo sa “Bahay ng Diyos.” At nagtayo daw siya doon ng isang dambana.
Sa ebanghelyo, parang ganoon din ang binabalak na gawin ni San Pedro matapos na masaksihan niya at ng dalawang kasama niyang mga alagad ang pagbabagong-anyo ni Hesus. Na magtayo ng dambana o kubol, hindi isa kundi tatlo—isa para para kay Hesus, isa para kay Moises, at isa para kay Elias. Ayon sa awtor, nasabi daw niya ito dahil sa matinding pagkamangha sa nasaksihan, parang nawala sa sarili at nagsasabi-sabi. Kaya natakpan daw sila ng madilim na ulap at sinabihan ng isang tinig, “Ito ang Minamahal kong Anak, makinig kayo sa kanya.”
Sa madaling salita, tumahimik daw muna sila bago magplano ng kung ano-ano. Tulad ng temang napili ninyo “EDSA remembered, renewed and reflected”. Pero imbes na past participle, gawin nating present participle: “EDSA 38: Remembering, Renewing and Reflecting”. Mahalagang balik-tanawin, sariwain at pagnilayan ang mga bagay na naganap sa lugar na ito noong Feb 1986. Tulad ng bukambibig ni Pope Francis na SYNODALITY—matuto tayong makilakbay, luwagan ang espasyo ng tolda. Makinig, makipagkaisang-puso at diwa, makilahok at makimisyon. Upang mangyari ito, kailangang hayaang magpatuloy ang pag-uusap; mapalalim ang pag-uusap na ito, gawing “spiritual conversation”, hayaan natin na ang Espiritung gumabay sa atin noon ay siya pa ring gagabay sa atin ngayon at sa darating pang mga panahon.
Baligtad kasi ang gustong mangyari ni San Pedro, ayon sa kuwento. Kaya siguro siya binara ng Diyos. Sumabat-sabat ba naman siya sa pag-uusap ng tatlo. Di ba’t sa ating kultura, hindi tama ang basta ka na lang sasabat sa pag-uusap ng mga tao, o dadaan sa pagitan nila nang hindi nagpapasintabi? Hindi lang siya sumabat; ipagtatayo daw sila ng tatlong kubol. Tig-iisa sila. Paano nila ipagpapatuloy ang pag-uusap kung bubukod sila sa tatlong magkakahiwalay na kubol? Aba hindi lang pala niya sinasabat ang pag-uusap, gusto niyang putulin at tapusin. (May tawag sa ganito sa panahon natin ngayon: mga “conversation stoppers.” Di ba’t may mga topic na pag ipinasok mo ay pumuputol sa pag-uusap? Sa loob mismo ng Simbahan marami ring mga “conversation stoppers.” Pero minabuti ni Pope Francis na buksang muli ang mga pag-uusap.)
Ano ba ang pinag-uusapan nina Hesus, Moises at Elias? KALAYAAN. At ito rin ang paksa ng EDSA: Ano ang susi ng kalayaan?
Kay Moises ito ay ang matapat na pagsunod ng bayang Israel sa mga batas o kautusan ng Diyos. Pagsunod sa pinakaunang Konstitusyon, kumbaga—ang Sampung Utos ng Diyos.
Kay Elias, ang susi ng kalayaan ay ang konsensya ng tao, isang malinis na kalooban na tapat sa kasunduan. Walang kuwenta ang Kautusan o batas kung hindi ito nakatayo sa pundasyon ng katapatan sa kasunduan.
At kay Hesus, ang susi ay ang kusang-loob na paghahandog ng sarili. Hindi salapi o kayamanan, hindi dugo ng hayop o ng tao kundi pag-ibig na handang mag-alay ng buhay alang-alang sa minamahal.
Ayon sa kuwento ni San Markos, nag-uusap daw ang tatlo—at sa gitna ng pag-uusap na ito, nakita nilang nagningning at nagbagong-anyo si Hesus. Makapangyarihan ang mga pag-uusap sa liwanag ng Salita ng Diyos; nakapagbabago ng anyo!
Ang EDSA ay isang maningning na sandali ng kadakilaan para sa bayang matagal na nanahimik ngunit biglang nagising, lumabas at nagkaroon ng lakas ng loob na makipag-usap. Pag-uusap na mahalagang sangkap ng kalayaan—lalo na nang mga panahong iyon na ipinagbawal ang malayang pamamahayag. Kung gusto nating lumaya, kailangang magkatagpo-tagpo tayo para sa makabuluhang pag-uusap. Mayroong nagsa-Moises sa atin, mga magigiting na mambabatas na bumuo ng Bagong Konstitusyon. Malaki ang naiambag ng mga pag-uusap nila para sa pananauli ng batas, at para hindi na muling mabawi ang ating kalayaan, para di na muling mapailalim sa mga kamay na bakal. Malaki ang naiambag ng mga bumalangkas ng isang malaya at demokratikong konstitusyon. Kaya iniingatan natin. Iyon ang diwa ni Moises—na hindi tayo lalaya kung hindi tayo bubuo ng mga batas na patas na ayon sa kalooban ng Diyos na pinagmumulan ng lahat ng mga batas. Hindi malulubos ang kalayaan kung nakasulat nga ang mga ito pero hindi naman natin tinutupad o sinusunod. At hindi rin mapanatili ang kalayaan kung hahayaan nating manipulahin ang batas para sa interes ng iilan, hindi ng nakararami. Linawin nating mabuti ang pagkakaiba ng people’s initiative sa politicians’ initiative. Kung ibig nilang igalang ang kanilang mandato ayon sa kasalukuyang Konstitusyon, ipakita muna nila na may paggalang din sila sa Konstitusyon na kanilang sinumpaan.
Kaya bukod kay Moises, kailangan din natin ng mga Elias—mga propetang aantig sa konsensya ng bayan. Mga tagpagpaalala na walang kuwenta ang batas kung malimutan natin ang tunay na pundasyon nito: KASUNDUAN ang pundasyon ng KAUTUSAN. Isang realasyon na humihingi ng katapatan. Kapag nawala ito, ang Batas ay pwede na namang gamitin sa pang-aapi sa mahihirap, pang-aabuso ng kapangyarihan at pang-aalipin sa mga maliliit at walang kalaban-laban. We have seen how the law has been weaponized by people who have no respect for it.
Kaya siguro may mga katulad ni Pedro sa kuwento na gustong sumabat sa pag-uusap, dahil sa takot at pangamba, dahil sa pagkawala ng tiwala— at ang suhestiyon ay magkanya-kanya na lang sila. Di ba’t natutukso rin tayo kung minsan na magduda kung mayroon nga ba tayong pinagkakaisahan bilang mga Filipino? Naalala ko tuloy ang eksena sa pelikulang Gomburza, nang tanungin ang isang katulong na katutubo—“Filipino ka ba?” At ang sagot niya ay “Tagalog po ako.“ Baka nga hanggang ngayon wala pa ring kinalaman ang mga Tagalog sa mga Cebuano at Ilocano, o ang mga Kapampangan, Ilonggo o Bicolano sa isa’t isa. Na kanya-kanya pa rin tayo. Na baka matapos na mawala sa mga dayuhan ang kapangyarihan ay napasakamay lamang ito sa mga bagong amo na ang turing sa kapwa Filipino ay wala pa ring pinagkaiba sa turing ng mga kolonyal na Kastilang amo sa mga sinaunang “Indio”. Na baka hindi talaga mapagsasama ang Muslim, Kristiyano at Lumad, mga Protestante, Iglesia at Katoliko. Na baka nga mas makabubuting ang Mindanao ay bumukod na sa Luzon at Visayas, tulad ng mungkahi ng iba?
Ganyan ang panukala ng mga nadidiliman ng isip. Narito tayo dahil alam natin na ang EDSA ay isang UNFINISHED PROJECT, isang WORK IN PROGRESS. Na hindi magtatagumpay ang diwang ito kung isusuko natin. Ano nga ba ang saysay ng EDSA:
-kung wala pa ring makitang kinabukasan ang mga kababayan nating taga-probinsiya kundi ang lumikas at makipanirahan sa mga gilid-gilid ng mga mauunlad na siyudad? Di baleng iskwater makahanap lang ng mapagkakitaan kahit minimum?
-Ano’ng saysay kung wala pa ring katarungang panlipunan? Kung ang kayamanan ng bayan ay nasa kamay lang ng iilang pamilya at ang mga dukha ay walang ibang pinapangarap kundi ang makapag-abroad bilang OFWs?
-Ano ang saysay kung wala pa ring choice ang mga kapatid na Moro sa Mindanao kundi ang humawak ng armas para lang maipagtanggol ang kanilang mga lupa sa mga ibig mangamkam nito, kung tatawaging “komunista” ang mga trabahador kapag sumali sa mga unyon at humingi ng tamang sahod, kung ire-red tag pati mga kooperatiba ng mga magsasaka dahil ayaw magpakontrol sa mga kapitalista? Kung laging delikadong matawag na terorista kahit ordinaryong mga aktibista? Ano ang kahihinatnan natin kung gigiyerahin ng Pilipino ang kapwa Pilipino? Payayamanin lang natin ang mga industriya ng armas. Walang makikinabang sa ganyan kundi ang mga dayuhan na laging nakaabang na samantalahin ang ating kahinaan o sakupin na naman tayo. Alam natin kung sino ang mga dating dayuhang amo; at kung sino ang bagong nakaabang na manakop sa mga teritoryo natin.
Ano ang saysay ng EDSA kung tatanggapin na lang natin ang korapsyon sa gubyerno bilang normal na “kalakaran”? Kung maging bahagi na ng kultura natin ang “pangungumisyon” sa lahat ng uri ng serbisyong pampubliko? Kung ang mga pondong galing sa buwis na ibinabayad ng mga mamamayan ay gawing confidential funds o intelligence funds ng mga pamilyang mahusay magpatron para manatili sa puwesto? Kung ang inaasahan ng taumbayan sa mga lingkod-bayan ay laging ayuda imbes na good governance? Kung hindi na natututong magsulat at magbasa ang mga istudyante dahil sa depektibong sistema ng edukasyon? Kung di na natin sila maturuang kumilatis sa pagkakaiba ng information sa disinformation? Kung nabubulok sa bilangguan ang mga akusadong walang pambayad piyansa at abogado dahil sa depektibong sistema ng hustisya? Kung hindi na natin mapanagot sa batas ang mga tiwali at mapang-abuso sa gubyerno, kung hindi na tayo marunong pumili ng tamang mamumuno?
Kailangang balikan at gunitain diwa ng EDSA dahil maraming mga kalituan na dapat linawin at mga pagkakamali na dapat tuwirin sa mga sumunod na pangyayari mula noong 1986. Kaya kailangan ang pag-uusap at pakikinig at pagkilatis. Kung patuloy tayong maniniwala na ang paghalal ng mga bagong lider ay sapat na para mapabago at mapaunlad ang bayan natin uulit-ulitin lang natin ang mga pagkakamali ng nakaraan. Maraming puwersa ang nagtagpo-tagpo sa EDSA, may kani-kaniyang papel ang bawat isa—simbahan, negosyante, kabataan, sundalo’t kapulisan, eskwelahan, oposisyon, mga kilusan at puwersang demokratiko atbp. Kapag hindi malinaw kung anong papel ang dapat gampanan ng bawat isa, talagang pupulutin tayo sa kangkungan.
Minsan talagang nakakatukso ang magsa-Pedro na lang—ang magsabing magkanya-kanya na lang kaya muna tayo? Na magsaulian na lang ng kandila sina Ate Luz, Ate Vi at Ate Minda? Iyan ay bunga ng pagdidilim ng isip na madalas mangyari sa mga taong natatakot, nasisiraan ng loob, nawawalan ng tiwala sa sarili, sa kapwa-tao at sa Diyos.
Sa araw na ito ng ika-38 anibersaryo ng EDSA PPR, may tinig pa ring maririnig kahit sa gitna ng madilim na ulap, tinig na magbibigay pag-asa, tinig ng langit na magpapalinaw na ang minsa’y nasaksihan nating kadakilaan sa EDSA, kahit parang panandalian lang ay may maraming aral na maituturo sa atin. Sa pag-uusap na makabuluhan sa tanglaw ng Salita ng Diyos ayon kay Moises at Elias, sa pakikinig at pakikiisa sa Salitang nagkatawang tao kay Hesukristo, magaganap din ang ating sariling pagbabagong-anyo. Kaya umalingawngaw ang paanyaya ng langit, “Ito ang minamahal kong Anak. Makinig kayo sa kanya.” Makinig sa bukodtanging makapagtuturo sa atin ng tamang pag-uusap na may paggalang, pagkilatis at kahandaang maghandog ng sarili.
Kaya bumalik tayo sa pag-uusap kung ibig nating malubos ang pinangarap sa EDSA, kung ibig natin ng mapayapang paraan ng pagbabago, iwaksi na ang karahasan. Saksi ako kung paano naging huwaran ng maraming bansa sa buong mundo ang Pilipinas dahil sa nangyari sa EDSA. Tandang-tanda ko pa, iyun taon na napadpad ako sa Belgium para sa aking Licentiate program na nagsimula noong September 1986. Dahil mga bagong estudyante kaming lahat at international, nagpakilala muna kami sa isa’t-isa. Nang sabihin ko na ako’y Filipino, sabi ng professor, “You mean you come from the country that gave the world a shining example of a peaceful revolution? Bravo!” At pumalakpak silang lahat. Naulit ang palakpak na iyon nang bumalik ako para simulan ang aking Doctoral program. Ang pinalakpakan naman namin noon 1989 ay ang gumaya sa ating EDSA PPR—ang mga mamamayan ng Berlin, na nauwi sa pagkabagsak ng Berlin wall. Mula noon, sunod sunod na naganap ang iba pang mga PPR na nagbunga ng kalayaan ng maraming mga bansa sa Eastern Europe nang walang dumanak na dugo at bumuwag sa dating USSR. Tama ang sinasabi ng theme song ng EDSA: “Handog ng Pilipino sa mundo—mapayapang paraang pagbabago.”
Kung ibig natin ng pag-unlad para sa lahat, hindi lang para sa iilan, ituloy ang pag-uusap. Kaya tinayuan ng dambana ang EDSA, para may lugar kung saan pwedeng magkatagpo ang lahat ng handang makilahok sa kakaibang klase ng pamamanata. Pamamanata, hindi para sa sarili o para sa anak, magulang o kaanak, kundi para sa bayan. Di ba binibigkas natin araw-araw ang panatang iyon nang tayo’y mga mag-aaral pa? ANG PANATANG MAKABAYAN? Panata na “iibigin natin ang Filipinas, dahil ito ang lupang ating sinilangan, ito ang tahanan ng ating lahi, ang bayang kumukupkop sa atin upang tayo’y maging malakas, maligaya at kapaki-pakinabang?” Di ba’t namanata tayo na “makikinig tayo sa payo ng ating mga nakatatanda, na tutupad tayo sa mga alituntunin at batas bilang mga mamamayang matapat at makabayan? Na lagi tayong magsisikap na maging tunay na Filipino sa isip, sa salita at sa gawa?”
Ang naging simbolo ng EDSA ay si Maria, Birhen ng Kapayapaan. Na ito ang ating misyon bilang isang bayan—ang ihandog sa mundo ang isang regalo—mapayapang paraan ng pagbabago. Na ang katotohanan, kalayaan at katarungan ay kayang makamit na walang dahas, basta’t pagsumikapan nating makilahok sa pag-uusap, makipagkaisang puso at diwa, makibahagi sa paghahatid ng mabuting balita—na ang nasaksihan nating isang munting sandali ng kadakilaan ng pagbabagong-anyo kung atin gugunitain, sasariwain at pagninilayan ay patuloy na magpapabago sa ating bansa upang makamit natin ang isang lipunang tunay na mapayapa, maunlad, patas, at malaya.
Homiliya para sa Biyernes matapos ang Miyerkoles ng Abo, 16 Pebrero 2024, Mt 9:14-15
Dahil hindi na yata matiis ng parish priest na makita ang isang babaeng lumalakad na paluhod habang nagrorosaryo, nilapitan niya ito at sinabihan, “Hindi ba pwedeng magdasal ka na lang na nakaupo o nakaluhod sa luhuran? Ba’t ba kailangan mo pang lumakad na paluhod mula sa entrada patungo sa altar? Nagdudugo na ang mga tuhod mo at napapansin ka tuloy ng mga tao. Hindi mo naman kailangan gawin iyan. Hindi naman hinihingi iyan sa iyo ng Panginoon.”
Sumagot ang babae: “Hindi ko naman po ginagawa para pansinin ng mga tao, Father. Alam ko rin po na hindi naman kailangang gawin ito at hindi hinihingi ng Panginoon. Ako po ang mayroong hinihingi sa kanya. Namamanata po ako para sa anak kong bunso. May congenital heart problem po siya, may butas sa puso. Kailangan ng malaking halaga para maoperahan siya, hindi naman po namin kaya. Nagmamakaawa po ako sa Panginoon—sana ako na lang ang maghirap, huwag na lang ang anak ko.”
Panata ang tawag sa ganyan. May kaakibat na sakripisyo. Sa tingin ko ito ang mas angkop na translation para sa FASTING para sa Filipino. Hindi kasi ako kuntento sa salitang AYUNO—walang datíng para sa atin dahil Kastila. Kaya nga DESAYUNO ang tawag ng Kastila sa almusal—unang kain sa umaga para tapusin ang AYUNO, o mahabang oras na walang kain.
Tuloy laging iniuugnay ang FASTING sa hindi pagkain; fasting din ang tawag sa pagre-reduce o pagpapakapayat o pagpapasexy.
“Bakit ba kaming mga alagad ni Juan at mga Pariseo ay nag-aayuno, pero kayo at ang mga alagad ninyo ay hindi?” Kung ako si Hesus baka ganito ang sinagot ko, “Ewan ko sa inyo. Ba’t ba kayo mag-aayuno nang hindi ninyo alam para saan? Ba’t ninyo gagawin kung hindi malinaw sa inyo ang kabuluhan nito?” Ganito rin ang tanong ng propeta sa ating unang pagbasa.
Mas malakas ang dating ng salitang PANATA kaysa AYUNO. Pati nga sa mga pananagutan natin sa bayan bilang mga mamamayang Pilipino, ginagamit natin ang salitang PANATA. Di ba binibigkas ng mga estudyante sa elementary ang PANATANG MAKABAYAN, matapos awitin ang LUPANG HINIRANG?
Balikan natin ang kuwento ng nanay na namanata para sa anak. Kusa daw na gumaling at natakpan ang butas sa puso ng bata nang hindi na naooperahan. Fast forward, nakita ng pari ang anak na ngayon ay dalaga na, minsan isang araw, lumalakad ding paluhod at nagdarasal. Inulit ng pari ang sinabi sa nanay niya, “Hindi ba pwedeng magdasal ka na lang na nakaupo o nakaluhod sa luhuran? Ba’t ba kailangan mo pang lumakad na paluhod mula sa entrada patungo sa altar? Nagdudugo na ang mga tuhod mo at napapansin ka ng mga tao. Hindi mo naman kailangan gawin iyan. Hindi naman hinihingi iyan sa iyo ng Panginoon.”
Ang sagot daw niya ay—“Gumaling po ako dahil dininig ng Diyos ang dasal ng nanay ko na namanata nang ganito. Kaya namamanata din po ako.” Para saan? Tanong ng pari. “Para po magpasalamat.” Sabi ng pari, “Okey, may mas mabisang paraan ng panata para sa pasalamat—halika, tulungan mo ang parokya sa feeding program para sa mga batang malnourished.” At masayang tumayo ang dalaga.
Homiliya para sa Huwebes matapos ang Miyerkoles ng Abo, 15 Pebrero 2024, Lk 9:22-25
Tungkol sa pagpili ang mga pagbasa natin ngayon. Parang ang simple simple dahil dalawa lang ang pagpipilian. Sa unang pagbasa—buhay o kamatayan, alin ang pipiliin mo? Sa Salmong Tugunan—mabuti o masama, alin sa dalawa? Sa ebanghelyo, pagkalugi o pakinabang? Saan ka lalagay? Obvious ba?
Madaling pumili kung obvious ang pagpipilian. Pero iyun na nga ang problema, kung minsan ang akala mong mabuti ay makasasama pala; ang akala mong bubuhay sa iyo ay nakamamatay pala. Ang akala mong pakinabang ay pagkalugi pala. Ang tunay na hamon ay wala sa pagpili kundi sa pagkilatis sa mga pagpipilian. Pag sinabi mong AKALA KO KASI, ibig sabihin nabudol ka. Pumili kasi kaagad nang di man lang sinuri ang pagpipilian. Lahat ng “akala” ay mali, at siyempre, kasabihan nga natin, ang laging nasa huli ay… pagsisisi.
Ang dimonyo mahusay sa advertising. Mabenta ang tinda niya sa mga taong hindi gaanong nag-iisip. Kaya kailangan natin ang panahong ito ng kuwaresma—panahon para sa ibang klaseng pagsasanay, pagsasanay ng kaluluwa sa mga disiplina ng pananalangin at pagkilatis o pagpili nang tama. Maraming beses kasi tayong hahantong sa mga sangandaan sa paglalakbay natin dito sa mundo. Sabi nga ng theme song sa lumang pelikulang Sister Stella L., “Aling landas ang susundin ng puso? Saan ka liligaya? Saan mabibigo? Saan ka tutungo?”
Hindi ba nakapagtataka na kahit nilinaw naman ni Hesus na ang pinapasok niya ay magdudulot ng pagdurusa at kamatayan, mayroon pa ring sumusunod sa kanya? Intelihente o matalino ang tawag natin sa mga marurunong. Pero maraming mga taong kahit marurunong ay napapariwara pa rin. Lalo na kapag ang karunungan na natutunan ay katusuhan, o husay at galing sa pansarili lamang. Pwede bang mabuo o mabigyang kaganapan ang ating pagkatao kung pansarili lamang ang alam natin? Kung di tayo matutong magbigay, magbahagi, magparaya, magmalasakit, magmahal, at maghangad ng layuning lampas sa sarili natin?
Marami daw klase ng karunungan—may mahusay sa arte o sining, may matalino sa pangangatwiran, may magaling sa pamumuno at pangangasiwa, may matinik sa negosyo, may mabilis sa pakiramdaman. Ang Kuwaresma ay panahon ng pagsasanay para sa espiritwal na karunungan o “spiritual intelligence”. Nakatutuklas ng ibang klaseng kaligayahan hindi lang sa pagtanggap kundi sa pagbibigay na walang hinihintay na kapalit. Nananalangin para matuklasan sa kalooban ng Diyos ang tunay nating kalooban. Nagpapakagutom dahil may hinahangad na ibang klaseng kabusugan.
Homiliya para sa Miyerkoles ng Abo, 14 Pebrero 2024, Mat 6:1-6, 16-18
Tumama sa taóng ito ng 2024 ang Valentines Day sa Ash Wednesday o Miyerkoles ng Abo, ang simula ng Kuwaresma para sa ating mga Katoliko. Sasabihin ko ba sa mga nagbabalak na mag-celebrate ng araw ng mga puso, “Sorry, wala munang Valentines Day ngayon dahil Ash Wednesday, araw ng penitensya?“ Meron pa bang mas makabuluhan at mas magandang pagkakataon para makapag-date ang mga nagmamahalan kaysa magsimba na magkasama sa araw na ito ng Miyerkoles ng Abo? Sorry hindi hugis puso kundi hugis-krus ang iguguhit sa mga noo ninyo.
Hayaan nyong ifocus ko sa aking pagninilay sa mga pagbasa natin sa araw na ito ang tema ng pag-ibig. Sa unang pagbasa pa lang, dinig ko na sa mga salita ng propetang si Joel ang tinig ng pag-ibig mula sa Diyos na nagsusumamo sa kanyang bayan, “Magbalik-loob ka sa akin nang buong puso… Magbalik-loob ka sa Panginoon na iyong Diyos na puno ng kagandahang-loob at malasakit, hindi mapagtanim ng galit.”
Ganoon din ang tono ni San Pablo sa ating ikalawang pagbasa—nagsusumamo daw siya sa mga taga-Korinto na kung maaari ay makipagkasundo na sila sa Diyos. Nakikiusap daw siya bilang bilang kinatawan ni Kristo, siya na umako sa ating pagkakasala dahil sa hangarin na maituwid tayong kanyang mga minamahal.
At sa narinig nating Gospel acclamation mula sa Psalm 95, sabi ng manunulat, Kung sakaling daw na sa araw na ito ay marinig nila ang kanyang tinig, huwag daw sanang magmatigas ang kanilang mga puso. Hindi ba romantic ang mga pagbasang iyan?
Sa ebanghelyo naman, paulit-ulit na ipinaaalala ni Hesus sa kanyang mga alagad ang dapat maging hangarin natin sa ating almsgiving o pagkakawang-gawa, prayer o pananalangin at fasting o pag-aayuno. Na huwag itong gagawin para magpakitang tao. Kailan nagiging totoo ang mga ito? Only if you did it for love. Di ba may isang love song sa Ingles na ganito ang sinasabi:
“Kiss today goodbye�The sweetness and the sorrow�Wish me luck, the same to you�But I can’t regret�What I did for love, what I did for love!”
Tagalugin natin:
“Humalik ka’t magpaalam sa kasalukuyan,
sa matatamis at mapapait na mga pinagdaanan
Pabaunan ako ng pagpapala, gayundin ako sa iyo,
Hinding-hindi ko pagsisisihan kailanman
ang ginawa ko sa ngalan ng pagibig, sa ngalan ng pagibig!”
Ganito rin ang paalala ng Panginoon sa atin, kung nais natin gawing totohanan ang ating Penitensya sa Kuwaresma: That we do our almsgiving, our praying and our fasting…only for love… Na gawin natin ang ating pagkakawanggawa, pananalangin at pag-aayuno alang-alang sa pag-ibig kung ibig natin na maging tunay na makabuluhan ang mga ito.
Sa PAGKAKAWANG-GAWA: Na kung magbibigay tayo, gawin nating walang hinihintay na kapalit. Kaya nga ang orihinal na salita para sa pag-ibig sa Latin ay Caritas. Hindi lang love, kundi unconditional love. Iyon ang tunay na charity—hindi ambag na pakitang tao. Walang kundisyon, walang kabayaran, taos-puso.
SA PANANALANGIN: Na matutuhan natin ang tunay na pakikipagkaisang-puso at diwa sa Diyos at sa isa’t isa sa diwa ng panalangin. Para kahit magkalayo tayo pwede pa rin manatiling magkalapit, pwedeng manatiling nakaugnay—iyun bang kahit wala ka, nariyan ka pa rin sa loob ko. We remain present even in our absence, by uniting in mind, heart and soul. Iyon ang saysay ng pananalangin.
SA PAG-AAYUNO: Na kapag tayo’y nagsakripisyo, hindi masakit, hindi mabigat sa loob, hindi pilit. Gagawin natin na kusang-loob ang maglaan, magparaya, ang maghandog. Ang alay mo ay hindi pera, hindi oras, hindi kayamanan kundi sarili, sariling dugo, luha, pawis. Iyung handa kang ibigay lahat, hindi ka takot maubos. At gagawin mo ito, alang-alang sa pagibig. You do it only for love.
Ito ang kahulugan ng Kuwaresma. Panahon ito ng pagsasanay, para mahubog at madalisay ang ating mga puso. Upang matuto tayong umibig at magmahal nang wagas, katulad ng pag-ibig ng Diyos na pinatunayan niya sa buhay, pagdurusa, kamatayan at pagkabuhay ng ating Panginoong Hesuskristo.
